Κατά την Πρωτοβυζαντινή περίοδο (330μ.Χ.–610μ.Χ.), η διοικητική οργάνωση του Βυζαντίου είναι συνέχεια της οργάνωσης της Ύστερης Ρωμαϊκής εποχής, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τις δραστικές αλλαγές του αυτοκράτορα Διοκλητιανού (284-305), τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Μεγάλου Κωνσταντίνου και του Μεγάλου Θεοδοσίου, και την κωδικοποίηση του Θεοδοσιανού Κώδικα (Codex Theodosianus, 439μ.Χ.).
Για αυτήν την Πρωτοβυζαντινή περίοδο, έχουμε μια καλή εικόνα των αξιωμάτων και της ιεραρχίας χάρη στο έγγραφο
Notitia Dignitatum που σημαίνει «Κατάλογος Αξιωμάτων». Καταγράφει τις ανώτερες θέσεις που εποπτεύονται από τον αυτοκράτορα και όλη την κλίμακα ιεραρχίας κάτω από κάθε θέση. Περιέχει χιλιάδες θέσεις και αξιώματα.
Το αρχικό κείμενο, που είναι στη Λατινική γλώσσα, έχει διασωθεί σε μεσαιωνικά χειρόγραφα. Στα Λατινικά είναι και όλοι οι τίτλοι θέσεων και αξιωμάτων. Δεν είναι γνωστή η ημερομηνία σύνταξης του καταλόγου, αλλά θεωρείται ότι απεικονίζει πιστά την κατάσταση όπως ήταν λίγο μετά το 390 μ.Χ.
Τα αξιώματα που καταγράφονται στο Notitia Dignitatum παρέμειναν λίγο-πολύ τα ίδια και τον 5ο αιώνα και εν μέρει τον 6ο αιώνα, παρόλο που αλλαγές γίνονταν συνεχώς και είχαν να κάνουν με τη βαθμιαία ελληνοποίηση, την αυξανόμενη μεγαλοπρέπεια της Αυλής, την απώλεια εδαφών, την ανεξαρτητοποίηση, ούτως ειπείν, του δυτικού τμήματος της αυτοκρατορίας και, τέλος, με τις νομοθετικές καινοτομίες επί Ιουστινιανού. Όμως παρά τις αλλαγές αυτές, για τις οποίες δεν έχουμε ολοκληρωμένη εικόνα, η οργάνωση της αυτοκρατορίας παρέμεινε σε γενικές γραμμές η ίδια μέχρι τις αρχές του 7ου αιώνα οπότε η διοίκηση άλλαξε άρδην, αφενός λόγω της πλήρους ελληνοποιήσεως του Βυζαντίου επί Ηρακλείου (610-641) και αφετέρου εξαιτίας της ίδρυσης των Θεμάτων από τον Κώνστα Β’ (641-668).
Τα αξιώματα της Πρωτοβυζαντινής περιόδου παρατίθενται στον παρακάτω πίνακα κατά ιεραρχική σειρά. H σειρά ιεραρχίας δεν έχει καταγραφεί στο Notitia Dignitatum με σαφήνεια, όπως στο Κλητορολογιον του 9ου αιώνα, αλλά έχει προκύψει έμμεσα από τις περιγραφές καθηκόντων των θέσεων. Καταγράφονται 22 ανώτερες θέσεις που εποπτεύονται από τον αυτοκράτορα, αν και δεν αναφέρονται όλες απευθείας σ’ αυτόν.
Α ) Ιεραρχία και διοικητικά αξιώματα του 4ου / 5ου αιώνα
| 1 | Praefectus Praetorio ► Έπαρχος των Πραιτωρίων ή Ύπαρχος ή Πραίτορας |
| Όταν ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Αύγουστος καθιέρωσε το αξίωμα περί το 2 π.Χ., αφορούσε τον διοικητή της Πραιτοριανής φρουράς. Όταν τον 4ο αι. ο Μ. Κωνσταντίνος διαίρεσε την αυτοκρατορία σε 4 μεγάλες διοικητικές περιφέρειες (Επαρχότητες ή Υπαρχίες ή απλά Επαρχίες), ανέθεσε τη διακυβέρνησή τους σε αξιωματούχους με αυτόν τον τίτλο. Υπήρχαν 4 Ύπαρχοι των Πραιτωρίων, οι οποίοι είχαν την υπέρτατη διοικητική και δικαστική εξουσία στις επαρχίες τους (όχι όμως την στρατιωτική). Οι 4 Επαρχότητες ήταν: 1) Υπαρχία Ιταλίας [έδρα: Μιλάνο], 2) Υπαρχία Ιλλυρικού [έδρα: Θεσσαλονίκη], 3) Υπαρχία Γαλατίας [έδρα: Arelate (Arles)], 4) Υπαρχία Ανατολής ή Εώας [έδρα: Κωνσταντινούπολη]. Ειδικά ο Έπαρχος Ανατολής είχε και την ανώτατη δικαστική εξουσία σε όλη την αυτοκρατορία. Praefecti praetorio υπήρχαν μέχρι τον 7ο αιώνα, όταν αντικαταστάθηκαν από τους στρατηγούς των Θεμάτων. Ο τίτλος επέζησε για λίγο ακόμα, υποβαθμισμένος. Ο τελευταίος με αυτόν τον τίτλο ήταν ο Έπαρχος Θεσσαλονίκης τη δεκαετία του 840. | |
| 2 | Praefectus Urbis ► Έπαρχος Πόλης |
| Τον τίτλο είχαν οι κυβερνήτες δύο πόλεων: της Ρώμης και της Κωνσταντινούπολης. Στην Κωνσταντινούπολη έπαρχος διορίστηκε για πρώτη φορά το 379, μετά τον θάνατο του Μ.Κωνσταντίνου. Στη Δυτική Αυτοκρατορία ο τίτλος υπήρχε μέχρι τον 8o αιώνα (δηλ. και στο Οστρογοτθικό βασίλειο). Στην Ανατολή, παρέμεινε και κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο ως «Έπαρχος Πόλεως», ανώτατο αξίωμα με σημαντικά καθήκοντα μέχρι τον 13ο αιώνα. Μεταξύ των άλλων ήταν ο δεύτερος στην ιεραρχία ανώτατος δικαστής μετά τον Έπαρχο Ανατολής. | |
| 3 | Magister Militum ► Μάγιστρος του Στρατού ή Στρατηγός ή Στρατηλάτης |
| Ήταν ο ανώτατος Στρατιωτικός διοικητής (μετά τον Αυτοκράτορα). Σε αυτόν υπάγονταν ο magister peditum (στρατηγός πεζικού), ο magister equitum (στρατηγός ιππικού) και ο praefectus classis (αρχηγός του στόλου). Χαμηλότερα στην ιεραρχία ήταν οι Δούκες (Dux, πληθ. Duces) και μετά οι Λεγάτοι (διοικητές Λεγεώνων). Πάντως αυτό το σχήμα άλλαζε πολύ συχνά, ενώ κατά περιόδους στην στρατιωτική ιεραρχία παρεμβάλλονταν οι Κόμητες, οι Έξαρχοι, οι Έπαρχοι κ.ά. Επί Ιουστινιανού υπήρχαν 3 Magistri Militum (Ανατολικού, Ιλλυρικού και Αφρικής). Ο Βελισάριος και ο Ναρσής είχαν τον τίτλο (μεταξύ άλλων) του Magister Militum per Orientem (Μάγιστροι Ανατολικού). Στη Δυτική αυτοκρατορία επιφανείς Μάγιστροι του Στρατού υπήρξαν ο Στηλίχων (που γλύτωσε την Ελλάδα από τους Βησιγότθους) και ο Αέτιος (που γλύτωσε την Ευρώπη από τους Ούννους). Το αξίωμα καταργήθηκε στο τέλος του 6ου αιώνα. Ο «Μάγιστρος» που επέζησε ως τιμητικό αξίωμα μέχρι τον 12ο αιώνα ήταν κατάλοιπο ενός άλλου μαγίστρου, του «Μαγίστρου των Οφφικίων» (βλ. παρακάτω). | |
| 4 | Praepositus Sacri Cubiculi ► Πραιπόσιτος (ή Πραιπόζιτος) του ευσεβεστάτου κοιτώνος(κουβικουλίου). |
| Αρχιθαλαμηπόλος του παλατιού και επικεφαλής των υπηρεσιών των Ανακτόρων. Ο πρώτος πραιπόζιτος υπήρξε ο Ευσέβιος (337-361) επί βασιλείας του Κωνσταντίου Β’. Οι πραιπόζιτοι ήταν ευνούχοι και πανίσχυροι καθώς χάρη στην καθημερινή επαφή με τον αυτοκράτορα κατόρθωναν να συγκεντρώσουν ευρύτερες εξουσίες. Μετά τον 7ο αι., τυπικά αντικαταστάθηκαν από τους παρακοιμώμενους και τους πρωτοβεστιάριους, αλλά η θέση παρέμεινε ψηλά στην ιεραρχία –με εθιμοτυπικό κυρίως ρόλο– τουλάχιστον μέχρι και τον 10ο αιώνα. Ο πιο γνωστός Πραιπόζιτος υπήρξε ο Ναρσής επί Ιουστινιανού. | |
| 5 | Quaestor Sacri Palatii ► Κυαίστωρ ή Κοιαίστωρ του Ιερού Παλατίου |
| Ήταν ο κορυφαίος νομικός και νομοθέτης της αυτοκρατορίας. Ήταν από τα λίγα αξιώματα που επέζησαν σε όλη τη διάρκεια του Βυζαντίου (με κάποιες αλλαγές). Προς το τέλος της Μεσοβυζαντινής περιόδου ο Κυαίστωρ ήταν ανώτατος δικαστικός ενώ κατά την Παλαιολόγεια περίοδο ήταν τιμητικός τίτλος. Ο Κυαίστωρ δεν είχε υψηλόβαθμους υφισταμένους, αλλά συνεργαζόταν στενά με τα 3 scrinia (υπηρεσίες) που υπάγονταν στον Μάγιστρο των Οφφικίων (βλ. παρακάτω), και τους επόμενους αιώνες απορρόφησε επίσημα κάποιες από τις αρμοδιότητές τους. Ο επιφανέστερος Κυαίστωρ υπήρξε ο Τριβωνιανός (485–542) ο οποίος είναι ο βασικός υπεύθυνος για την αλλαγή της νομοθεσίας επί Ιουστινιανού και για την κωδικοποίηση του πλέγματος νόμων που ονομάστηκε «Ρωμαϊκό Δίκαιο». | |
| 6 | Magister Officiorum ► Μάγιστρος των Οφφικίων |
| Τα πρώτα χρόνια ήταν αρχηγός των μονάδων της Ανακτορικής φρουράς (Scholae Palatinae) και αργότερα επικεφαλής των sacra scrinia (δημοσίων υπηρεσιών που είχαν επικεφαλής κατώτερους μάγιστρους). Ήταν κάτι σαν υπουργός Εσωτερικών. Σταδιακά το αξίωμα ενισχύθηκε και ο Μάγιστρος ανέλαβε και την επιστασία του δημοσίου δρόμου, των εργοστασίων όπλων (fabricae) και των παραμεθορίων στρατευμάτων (Λιμιτάνεοι-Limitanei). Επιπλέον ήταν αρχηγός των περιβόητων agentes in rebus (αγγελιοφόροι ή μαγιστριανοί) οι οποίοι ήταν έμπιστοι πράκτορες ειδικών αποστολών, που, μεταξύ άλλων, έλεγχαν μυστικά τους Κυβερνήτες επαρχιών. Κατά τον 6ο αιώνα, ο Μάγιστρος μαζί με τον Ύπαρχο της Ανατολής αποτελούσαν τους δυο πιο ισχυρούς υπουργούς του κράτους. Τον 7ο αιώνα, το αξίωμα διατήρησε τη σπουδαιότητά του απλά ως «Μάγιστρος». Αργότερα, τον 9ο αιώνα, οι διοικητικές αρμοδιότητές του πέρασαν στους Λογοθέτες, ενώ οι στρατιωτικές στους Δομέστικους. Στο τέλος του 9ου αιώνα ο Μάγιστρος ήταν απλά ένας τίτλος ευγενείας. Τον 10ο αιώνα υπήρχαν για κάποιο λόγο πολλοί μάγιστροι, και ο Νικηφόρος Φωκάς καθιέρωσε μια νέα βαθμίδα, τον Πρωτομάγιστρο. Τα αξιώματα του Μάγιστρου και του Πρωτομάγιστρου καταργήθηκαν τον 12ο αιώνα από τον Μανουήλ Κομνηνό. | |
| 7 | Comes Domesticorum ► Κόμης Δομεστίκων |
| Επικεφαλής ανακτορικής σωματοφυλακής. Η ονομασία «Δομέστικοι» προήλθε από το Protectores Domestici (οικείοι προστάται). Αργότερα ο Κόμης Δομεστίκων έγινε σκέτα Δομέστικος και ήταν ανώτατος στρατιωτικός βαθμός μέχρι το τέλος του Βυζαντίου. | |
| 8 | Comes Sacrarum Largitionum ► Κόμης των Θείων Θησαυρών ή Κόμης των θείων Λαργιτιόνων |
| Υπεύθυνος οικονομικών, θησαυροφυλακίου και νομισματοκοπείου. Επίσης υπεύθυνος για τον φόρο του Χρυσάργυρου. Ήταν και δικαστής φορολογικών υποθέσεων. Από το τέλος του 7ου αιώνα αντικαταστάθηκε από τον Λογοθέτη του Γενικού και τον Σακελλάριο. | |
| 9 | Comes Rerum Privatarum ► Κόμης της Ιδικής Περιουσίας ή Κόμης των Θείων Πριβάτων |
| Διαχειριστής της βασιλικής περιουσίας και των εσόδων από αυτήν. Ονομαζόταν και Πριβετάριος. | |
| 10 | Primicerius Notariorum ► Πριμικήριος των Νοταρίων |
| Επικεφαλής των γραφέων και της γραμματειακής, ούτως ειπείν, υποστήριξης. Αναφερόταν απευθείας στον αυτοκράτορα και τα καθήκοντά του σε κάποιο βαθμό επικαλύπτονταν από αυτά του Μάγιστρου των Οφφικίων. Η ονομασία primicerius κυριολεκτικά σημαίνει τον πρώτο στο πινάκιο (που ήταν από κερί) και σε όλη τη διάρκεια του Βυζαντίου χρησιμοποιήθηκε για διαφόρων ειδών ανώτερους διοικητικούς υπαλλήλους, ενώ περί τον 11ο αιώνα ήταν και ανώτερος (αλλά όχι ανώτατος) στρατιωτικός βαθμός. | |
| 11 | Magister scrinii Memoriae ► Μάγιστρος (γραφείου) Αναμνήσεων |
| Υπήρχαν 3 scrinia στην πρωτοβυζαντινή γραφειοκρατία, που ήταν κάτι σαν υπουργεία υπαγόμενα στον Μάγιστρο των Οφφικίων. Κάθε σκρίνιο είχε επικεφαλής έναν Μάγιστρο (που ήταν κορυφαίος νομικός και είχε το προνόμιο να συνεργάζεται απευθείας με τον αυτοκράτορα) και έναν υποδιευθυντή με τον τίλο proximus (Πρώξιμος). Πιο κάτω στην ιεραρχία του γραφείου ήταν ο melloproximus, οι excpetores και οι memoriales (διάφοροι γραφείς). Το σκρίνιο των Αναμνήσεων σημείωνε τις αποφάσεις του αυτοκράτορα (annotationes) και χειριζόταν τα αιτήματα (δεήσεις) προς τον αυτοκράτορα. Επίσης εξέδιδε διορισμούς και πάσης φύσεως αυτοκρατορικές άδειες. Τον 8ο αιώνα, και ενώ τα άλλα σκρίνια καταργήθηκαν, το συγκεκριμένο παρέμεινε ανεξάρτητη και σημαντική υπηρεσία με διευθυντή όχι πλέον μάγιστρο αλλά τον «επί των Δεήσεων». | |
| 12 | Magister scrinii Epistularum ► Μάγιστρος (γραφείου) Επιστολών |
| Υπήρχαν 3 scrinia στην πρωτοβυζαντινή γραφειοκρατία, που ήταν κάτι σαν υπουργεία και υπάγονταν στον Μάγιστρο των Οφφικίων. Κάθε σκρίνιο είχε επικεφαλής έναν Μάγιστρο (που ήταν κορυφαίος νομικός και είχε το προνόμιο να συνεργάζεται απευθείας με τον αυτοκράτορα) και έναν υποδιευθυντή με τον τίλο proximus (Πρώξιμος). Πιο κάτω στην ιεραρχία του γραφείου ήταν ο melloproximus, οι excpetores και οι epistolares (διάφοροι γραφείς). Το σκρίνιο Επιστολών χειριζόταν την αλληλογραφία της κεντρικής διοίκησης. Ήταν υπεύθυνο για τις επιστολές προς το εξωτερικό και προς τους διοικητές της επαρχίας. Το 5ο αιώνα έσπασε σε δύο ισόβαθμα σκρίνια (οπότε για λίγο τα σκρίνια ήταν 4): Ένα για Λατινικές επιστολές και ένα για Ελληνικές. Αργότερα έμεινε μόνο το σκρίνιο των Ελληνικών επιστολών με έναν μόνο μάγιστρο, τον magister epistolarum Graecarum που από τον 8ο αιώνα έπαψε να είναι μάγιστρος και έγινε αντιγραφεύς και υφιστάμενος του κοιαίστωρα. | |
| 13 | Magister scrinii Libellorum |
| Υπήρχαν 3 scrinia στην πρωτοβυζαντινή γραφειοκρατία, που ήταν κάτι σαν υπουργεία και υπάγονταν στον Μάγιστρο των Οφφικίων. Κάθε σκρίνιο είχε επικεφαλής έναν Μάγιστρο (που ήταν κορυφαίος νομικός και είχε το προνόμιο να συνεργάζεται απευθείας με τον αυτοκράτορα) και έναν υποδιευθυντή με τον τίλο proximus (Πρώξιμος). Πιο κάτω στην ιεραρχία του γραφείου ήταν ο melloproximus, οι excpetores και οι libelenses (διάφοροι γραφείς). Ο Μάγιστρος Λιβελλίων χειριζόταν εφέσεις επί των αποφάσεων των κατώτερων δικαστηρίων και τα νομικής φύσεως γραπτά αιτήματα πολιτών (συνήθως αιτήσεις φοροαπαλλαγής) προς τον αυτοκράτορα. Ήταν ο υπεύθυνος για την επικύρωση και την προώθηση όλων αυτών των αιτημάτων και προφανώς ήταν και εισηγητής των σχετικών αποφάσεων. Τον 8ο αιώνα η θέση υποβαθμίστηκε και υπήχθη στον κοιαίστωρα με τον τίτλο Λιβελίσιος. | |
| 14 | Proconsul ► Ανθύπατος |
| Διοικητής επαρχίας. Ο τίτλος επί Ρωμαϊκής εποχής δινόταν σε διοικητές επαρχιών που είχαν διατελέσει ύπατοι της Ρώμης. Την εποχή που συντάχθηκε το Notitia Dignitatum υπήρχαν 3 ανθύπατοι που ήταν κυβερνήτες 1) Ασίας (κυρίως Μ.Ασία), 2) Αφρικής (βασικά Τυνησία) και 3) Αχαΐας (χοντρικά, Πελοπόννησος+Στερεά Ελλάδα). Υπαγόταν στον αντίστοιχο Έπαρχο Πραιτωρίου Ο τίτλος τους επόμενους αιώνες έγινε διακοσμητικός. | |
| 15 | Comes Orientis ► Κόμης Ανατολής ή Κόμης Εώας |
| Διοικητής της Dioecesis Orientis (Διοίκηση Ανατολής) που ήταν η ζωτικής σημασίας περιφέρεια με έδρα την Αντιόχεια και συμπεριλάμβανε τα σημερινά εδάφη Κύπρου, Συρίας, νότιας Τουρκίας, Λιβάνου, Ισραήλ, Αιγύπτου, Λιβύης κ.ά. Υπαγόταν στον Έπαρχο Ανατολής. Η θέση καταργήθηκε το 535 από τον Ιουστινιανό. | |
| 16 | Praefectus Augustalis |
| Κυβερνήτης της Διοίκησης Αιγύπτου (Dioecesis Aegypti) με έδρα την Αλεξάνδρεια. Η θέση υπήρχε από το 381 μέχρι την Αραβική κατάκτηση του 7ου αιώνα. | |
| 17 | Vicarius ► Βικάριος ή Τοποτηρητής ή –στις ανατολικές επαρχίες– Έξαρχος |
| Οι Βικάριοι ήταν κυβερνήτες Διοικήσεων («Διοίκησις» –Dioecesis), δηλαδή μεγάλων περιφερειών που ήταν υποδιαιρέσεις των Επαρχοτήτων. Υπάγονταν στους αντίστοιχους Επάρχους Πραιτωρίων (των οποίων ήταν «τοποτηρητές»). Το 380 μ.Χ. υπήρχαν 14 Διοικήσεις και το 450 μόνο 7. Γύρω στο 400 μ.Χ. οι εξής περιοχές διοικούνταν από Βικάριο: Πόντος, πόλη της Ρώμης, Ασία (κυρίως Μικρά Ασία)), Θράκη, Μακεδονία, Ιταλία, Γαλατία, Βρετανία, Κεντρική Ευρώπη, Ισπανία, Αφρική. Οι Βικάριοι είχαν κυρίως δικαστικές, διεκπεραιωτικές και φοροεισπρακτικές αρμοδιότητες. Υπήρξαν πολλές αλλαγές στη σύνθεση και στην έκταση των διοικήσεων. Η θέση βαθμιαία έχασε την αξία της. Ο τελευταίος Βικάριος με ουσιαστικές αρμοδιότητες φαίνεται πως ήταν ο Βικάριος της Ρώμης περί το 535 (όταν επί Ιουστινιανού επανακτήθηκε μέρος της Ιταλίας). | |
| 18 | Comes Rei Militaris ► Κόμης |
| Περιφερειακός στρατιωτικός διοικητής. Την εποχή του Notitia Dignitatum υπήρχαν 6 τέτοιοι κόμητες: comes Africae (κόμης Αφρικής), comes tractus Argentoratensis (Γαλατίας, περιοχής Ρήνου), comes Avernorum (υπόλοιπης Γαλατίας), comes Britanniarum (Βρετανίας) comes Litoris Saxonici per Britanniam (Σαξωνικής ακτής Βρετανίας), comes Hispaniarum (Ισπανίας). | |
| 19 | Dux ► Δουξ και Δούκας |
| Περιφερειακός στρατιωτικός διοικητής. Ο τίτλος είχε την ευρεία και αόριστη έννοια του αρχηγού, αλλά στη συγκεκριμένη βαθμίδα ανήκαν οι αξιωματούχοι που είχαν την στρατιωτική ηγεσία ανά περιοχή (Διοίκησις–Dioecesis) σε συνεργασία με τους Βικάριους ή Τοποτηρητές (βλ. παραπάνω) που είχαν την πολιτική ηγεσία. Σε σύγκριση με τους Κόμητες είχαν συνήθως μικρότερες περιοχές και πιο περιορισμένη δικαιοδοσία. Ο τίτλος επιβίωσε καθ’ όλη τη διάρκεια του Βυζαντίου με διάφορα στρατιωτικά και διοικητικά καθήκοντα. | |
| 20 | Consularis ► Κονσουλάριος ή Υπατικός |
| Κυβερνήτης περιοχής. Ο τίτλος ήταν κατάλοιπο της Ρωμαϊκής περιόδου. Την Πρωτοβυζαντινή περίοδο ο consularis ήταν κυβερνήτης περιοχής - υποδιαίρεσης της Dioecesis (που ήταν υποδιαίρεση της Επαρχότητας), υπαγόταν δηλαδή στον αντίστοιχο Τοποτηρητή (Βικάριο). Έτσι, π.χ. η Διοίκησις Ιλλυρικού που υπαγόταν στην Επαρχότητα Ανατολής είχε τρεις περιοχές που διοικούνταν από consularis: την Κρήτη, τη Μακεδονία και τη Δακία. Κάποια εποχή, όταν οι Βικάριοι ουσιαστικά καταργήθηκαν από τον 6ο αιώνα, οι κυβερνήτες επαρχιών ήταν κατά κύριο λόγο κονσουλάριοι. Καταργήθηκαν όταν καθιερώθηκε ο θεσμός των Θεμάτων τον 7ο αιώνα (ίσως και νωρίτερα) αν και ο τίτλος παρέμεινε για αρκετό καιρό ως καθαρά τιμητικός. | |
| 21 | Corrector ► Κορρέκτωρ |
| Κυβερνήτης μικρής επαρχίας. Ο Κορρέκτωρ ήταν κυβερνήτης περιοχής – υποδιαίρεσης της Dioecesis (που ήταν υποδιαίρεση της Επαρχότητας), υπαγόταν δηλαδή στον αντίστοιχο Τοποτηρητή (Βικάριο). Ήταν κατώτερος ιεραρχικά από τον Κονσουλάριο, αλλά πρέπει να είχαν παρόμοιες αρμοδιότητες και εξουσίες. Οι περιοχές που διοικούντο από Κορρέκτορα ήταν : Απουλία (Ιταλία), Λευκανία (Ιταλία), Σάβια (στην Παννονία), Αυγουσταμνική (στην Αίγυπτο), Παφλαγονία (στη Μ.Ασία). | |
| 22 | Praeses (πληθ. praesides) ► Ηγεμών |
| Κυβερνήτης μικρής επαρχίας. Ήταν κατώτερος ιεραρχικά από κονσουλάριους και κορρέκτορες, και ηγεμόνευε σε μικρότερες περιοχές, αλλά με παρόμοιες εξουσίες και αρμοδιότητες. Οι praesides ανήκαν συνήθως στην κατώτερη συγκλητική τάξη, στους κλαρίσσιμους ενώ κορρέκτορες και κονσουλάριοι ήταν σε ανώτερο συγκλητικό βαθμό. | |
Β ) Δευτερεύοντα οφφίκια κατά τον 4ο και 5ο αιώνα στις διοικήσεις των επαρχιών
Όπως αναφέρθηκε, πέρα από αυτούς τους ανώτερους αξιωματούχους, η διοικητική οργάνωση περιελάμβανε πολλές άλλες κατώτερες θέσεις και τίτλους. Στον παρακάτω πίνακα παρουσιάζονται τα οφφίκια στις επιμέρους διοικητικές οργανώσεις των επαρχιών που υπάγονταν στους κατά τόπους βικάριους, κονσουλάριους, κορρέκτορες ή ηγεμόνες.
| • | Princeps Officii |
| Διευθυντής γραφείου και Διευθυντής προσωπικού | |
| • | Cornicularius ► Κορνικουλάριος |
| Πάρεδρος, επιτελάρχης. Σε περιπτώσεις που δεν υπήρχε Princeps, είχε και τα δικά του καθήκοντα. | |
| • | Adiutor ► Αδιούτωρ |
| Βοηθός, γραμματέας, γραμματικός. | |
| • | Commentariensis ► Κομενταρήσιος |
| Συντόνιζε την απονομή δικαιοσύνης σε υποθέσεις Ποινικού Δικαίου. Υπεύθυνος για τους φυλακισμένους. Είχε την ευθύνη προσαγωγής σε δίκη, καθώς και της επιβολής και καταγραφής των αποφάσεων του δικαστηρίου. Φαίνεται πως ήταν και κάτι σαν εισαγγελέας, ενώ πιθανόν να είχε και καθήκοντα αστυνόμευσης. | |
| • | Numerarius ► Νουμεράριος |
| Λογιστής, ταμίας (και μάλλον) και εφοριακός. | |
| • | Ab actis |
| Διεκπεραιωτής δικαστικών υποθέσεων του Αστικού Δικαίου. Έκανε εισήγηση των υποθέσεων στο δικαστήριο (όπου δικαστής ήταν συνήθως ο Έπαρχος ή ο Βικάριος) και μετά φρόντιζε για την καταγραφή και αρχειοθέτηση των αποφάσεων. | |
| • | Subadjuava ► Σουβαδιούβας |
| Γενικά, oι subadjuavae ήταν βοηθοί, αντικαταστάτες. Στην προκειμένη περίπτωση τα καθήκοντά τους δεν είναι σαφή. Μάλλον ήταν βοηθοί των νουμεραρίων. | |
| • | Cura epistolarum |
| Υπεύθυνος αντιγραφής επιστολών σχετικά με περιουσιακά και οικονομικά θέματα. Μάλλον είχε και καθήκοντα αρχειοφύλακα. | |
| • | Exceptor ► Εσκέπτωρ και Σκέπτωρ |
| Γραμματείς και πρακτικογράφοι | |
| • | Cohortalinus |
| Οι cohortalini ήταν σωματοφύλακες και ακόλουθοι. | |
| • | Singularis ► Σιγγλάριος |
| Οι singularii ήταν μοναχικοί ιππείς που μετέφεραν μηνύματα και διαταγές του κυβερνήτη σε όλη την έκταση της επαρχίας | |
| • | Cancellarius ► Καγκελάριος |
| Χαμηλόβαθμος υπάλληλος που στο Notitia Dignitatum απαντά μόνο μία φορά, στην κατώτατη βαθμίδα της ιεραρχίας υπό τον Μάγιστρο των Οφφικίων. Φαίνεται πως κάποια εποχή ήταν ο κλητήρας που διένειμε της αποφάσεις των σκρίνιων μέσα από καγκελόφρακτο γκισέ (cancellus=κάγκελο), από όπου προήλθε και η ονομασία. Αργότερα, μπήκε αναβαθμισμένος στην οργάνωση και άλλων οφφικίων, ενώ στη Μεσοβυζαντινή περίοδο o «καγκελάριος» ήταν γενικός όρος για τους αρχιλογιστές και γραφιάδες διαφόρων δημοσίων υπηρεσιών. | |
Γ ) Τα Τιμητικά Αξιώματα την Πρωτοβυζαντινή περίοδο
Εκτός από ανώτατα και ανώτερα κρατικά αξιώματα του 4ου/5ου αιώνα που περιγράφηκαν πιο πάνω, την άρχουσα τάξη του Βυζαντίου συμπλήρωναν οι κάτοχοι κάποιων τιμητικών αξιωμάτων. Τα τιμητικά αυτά αξιώματα δεν συνοδεύονταν απαραίτητα με διοικητικά καθήκοντα, αλλά οι κάτοχοί τους είχαν προνόμια, κύρος και ανώτερη κοινωνική θέση.
Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο δεν είχαμε την πληθώρα τιμητικών αξιωμάτων που παρατηρήθηκε σε μεταγενέστερες εποχές. Τα τιμητικά αξιώματα αυτής της πρώτης περιόδου ήταν βασικά οι Πατρίκιοι και οι Συγκλητικοί (ίσως υπήρχαν κι άλλα, όμως δεν έχουμε σαφή εικόνα και, εν πάση περιπτώσει, δεν πρέπει να ήταν άξια λόγου).
Γ1) Πατρίκιοι
Το πρώτο σημαντικό τιμητικό αξίωμα στο Βυζάντιο φαίνεται ότι υπήρξε ο Πατρίκιος.
Οι Πατρίκιοι ήταν η τάξη ευγενών της αρχαίας Ρώμης, που κατάγονταν από τους πατέρες (patres), δηλαδή τους 100 πρώτους Ρωμαίους συγκλητικούς. Για πολλούς αιώνες ήταν η άρχουσα τάξη της Ρώμης. Όμως από την εποχή του Ιουλίου Καίσαρα, οι πληβείοι άρχισαν να έχουν περισσότερα δικαιώματα και απέκτησαν πρόσβαση σε υψηλές θέσεις και στον τίτλο του πατρικίου. Επιπλέον, αρκετοί αυτοκράτορες ακολούθησαν πολιτική αθρόων απονομών του τίτλου στους υποστηρικτές τους. Με αυτόν τον τρόπο, ο τίτλος του Πατρικίου έχασε σιγά-σιγά την αξία του, και τον 3ο αιώνα μ.Χ. είχε ουσιαστικά καταργηθεί.
Ο Μέγας Κωνσταντίνος, στο πλαίσιο των προσπαθειών του για ριζική αναδιοργάνωση και επανεκκίνηση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, επανέφερε τον τίτλο του Πατρικίου, σαν τίτλο ευγενείας που –όπως και παλιά– δεν συνοδευόταν απαραίτητα με κάποια διοικητικά καθήκοντα. Σε αυτή τη νέα φάση, ο τίτλος δεν είχε σχέση με καταγωγή και δεν ήταν κληρονομικός, αποδιδόταν όμως μόνο σε λίγα και πολύ σημαντικά πρόσωπα.
Ο αυτοκράτωρ Ζήνων περιόρισε τον τίτλο να αποδίδεται μόνο σε όσους είχαν χρηματίσει Ύπατοι ή Έπαρχοι. Σύμφωνα με τον ιστορικό Ζώσιμο, κάποια εποχή ο φέρων τον τίτλο του Πατρικίου ήταν ανώτερος ακόμα και από τους επάρχους των Πραιτωρίων. Αυτό δεν πρέπει να κράτησε πολύ. Ο τίτλος στο Βυζάντιο δεν διατήρησε το κύρος και τη βαρύτητα που είχε στην Αρχαία Ρώμη, παρέμεινε όμως ως τιμητικό αξίωμα και τίτλος ευγενείας για πολλούς αιώνες. Μια μοναδική ιδιαιτερότητα του τίτλου ήταν ότι υπήρχε και θηλυκή εκδοχή: «Πατρικία», για τις συζύγους των Πατρικίων (δεν πρέπει να συγχέεται με τη Ζωστή Πατρικία, άσχετο μεταγενέστερο αξίωμα).
Η υποτίμηση του τίτλου άρχισε όταν ο Ιουστινιανός, τον 6ο αιώνα, αποφάσισε να τον απονείμει αδιακρίτως σε όλους τους ιλλούστριους συγκλητικούς. Δηλαδή σε πάρα πολλούς. Οπότε, όπως ήταν αναμενόμενο, ο πληθωρισμός τιτλούχων έφερε την υποτίμηση του τίτλου.
Τον 9ο αιώνα το αξίωμα του Πατρικίου ήταν κάπου στη μέση της ιεραρχίας των τιμητικών αξιωμάτων, σύμφωνα με το Κλητορολογιον του Φιλοθέου. Συνέχισε να είναι σε ισχύ, και μέχρι τον 11ο αιώνα απονέμεται για να τιμηθούν στρατηγοί και άλλοι διακεκριμένοι κρατικοί λειτουργοί. Από την περίοδο των Κομνηνών, στις αρχές του 12ου αιώνα, ο τίτλος έπαψε να χρησιμοποιείται.
Στην Πρωτοβυζαντινή περίοδο, και μέχρι τις αρχές του 8ου αιώνα υπάρχουν σποραδικές αναφορές και για τον παραπλήσιο τίτλο Πρωτοπατρίκιος.
Γ2) Συγκλητικοί
Η άλλη ομάδα τιμητικών αξιωμάτων –κατά πολύ πολυπληθέστερη– ήταν οι Συγκλητικοί.
Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος (Senatus Romanus)) ήταν ο ανώτατος πολιτικός θεσμός στην αρχαία Ρώμη. Ο θεσμός επιβίωσε σε όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής περιόδου. Με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, ο Μέγας Κωνσταντίνος θέλησε να αποκτήσει η νέα Πόλη τη δική της Σύγκλητο για να καθιερωθεί ως η νέα πρωτεύουσα. Παράλληλα, έδωσε οικονομικά κίνητρα σε συγκλητικούς της παλιάς Ρώμης να μετακομίσουν στη Νέα.
Ο νέος θεσμός ονομάστηκε στα Ελληνικά «Σύγκλητος» (αναφέρεται και ως «Γερουσία» ή «Βουλή») και στεγαζόταν σε συγκρότημα δύο κτιρίων που ονομαζόταν Σενάτον ή Σινάτον ή (τα) Σενάτα ή Βουλευτήριον ή Μεγάλη Βουλή. Αυτό μέχρι τον 6ο αιώνα, οπότε το Σενάτον καταστράφηκε και η Σύγκλητος συνεδρίαζε πλέον στο Μέγα Παλάτιον.
Πρόεδρος της Συγκλήτου ήταν ο Praefectus Urbis (Έπαρχος Πόλεως) της Κωνσταντινούπολης o ο οποίος ήταν και ο σύνδεσμος με τον αυτοκράτορα.
Τον 4ο και στις αρχές του 5ου αιώνα η σύγκλητος είχε δικαστική και διοικητική εξουσία στην πόλη, αλλά σταδιακά έχασε τις αρμοδιότητές της που περιήλθαν στα κυβερνητικά οφφίκια. Έτσι η σύγκλητος από νωρίς είχε μάλλον μικρή εξουσία, με περισσότερο εθιμοτυπικό χαρακτήρα και περιστασιακά με κάποιο συμβουλευτικό ρόλο.
Λϊγες δεκαετίες μετά την ίδρυση της συγκλήτου, ο Κωνστάντιος Β’ αύξησε τον αριθμό των μελών κατά πολύ, καθώς τότε έγιναν δεκτοί πολλοί κρατικοί αξιωματούχοι. Ο αριθμός των συγκλητικών έφτασε τους 2000, ενώ πολλοί από αυτούς, λόγω άλλων καθηκόντων, δεν ήταν σε θέση να συμμετέχουν. Με την εξέλιξη αυτή προέκυψε θέμα ιεραρχίας μέσα σε όλο αυτό το πλήθος, καθώς Μάγιστροι και Έπαρχοι δεν ανέχονταν να είναι ισότιμοι με κατώτερους υπάλληλους. Έτσι δημιουργήθηκαν τότε 3 τάξεις συγκλητικών και αργότερα 4.
Παρ’ όλα αυτά η σύγκλητος παρέμεινε για αιώνες ένας αξιοσέβαστος πολιτικός θεσμός, κυρίως επειδή οι ανώτεροι κρατικοί αξιωματούχοι, ενεργοί και πρώην, γινόταν αυτοδικαίως μέλη της. Επιπλέον, η σύγκλητος είχε τυπικά το δικαίωμα να εγκρίνει την ενθρόνιση του νέου αυτοκράτορα. Αυτό το δικαίωμα στην πράξη το άσκησε ελάχιστες φορές (π.χ. στη διαδοχή του Ηρακλείου) ενώ κατά καιρούς κάποιοι σφετεριστές του θρόνου επεδίωξαν να αποκτήσουν την εύνοια της Συγκλήτου για να τηρήσουν τα προσχήματα.
Τους επόμενους αιώνες η ισχύς του θεσμού συνέχισε να φθίνει. Η τελευταία πράξη της Βυζαντινής Συγκλήτου υπήρξε η εκλογή του Νικολάου Κάναβου ως αυτοκράτορα το 1204, σαν λύση ανάγκης λίγο πριν την άλωση από τους Σταυροφόρους (για την ιστορία, ο Κάναβος δεν έγινε ποτέ πραγματικά αυτοκράτορας). Την Παλαιολόγειο περίοδο, μέχρι τα μέσα του 14ου αιώνα υπήρχαν ακόμα συγκλητικοί, αλλά φαίνεται πώς ο τίτλος ήταν εντελώς διακοσμητικός, κατάλοιπο του παρελθοντος.
Οι τάξεις των Συγκλητικών: (vir σημαίνει «ανήρ»)
| • | Vir Clarissimus ► Κλαρίσσιμος ή Λαμπρότατος |
| Όταν πρωτοϊδρύθηκε η Βυζαντινή Σύγκλητος, όλοι οι συγκλητικοί ήταν Κλαρίσσιμοι. Ήταν τιμητική προσφώνηση. Όταν αργότερα οι συγκλητικοί έγιναν πολλοί και προέκυψε η ανάγκη διαχωρισμού σε τάξεις, οι Κλαρίσσιμοι έγιναν η κατώτερη τάξη συγκλητικών και ένα χαμηλόβαθμο τιμητικό αξίωμα. | |
| • | Vir Spectabilis ► Σπεκτάμπιλος ή Περίβλεπτος ή Ρεσπεκτάμπιλος (Αξιοσέβαστος) |
| Με τον διαχωρισμό των Συγκλητικών σε τάξεις επί Κωνσταντίου Β’ οι Spectabiles ήταν μια από τις τρεις τάξης που σχηματίστηκαν, η ενδιάμεση. Κάποια στιγμή τόσο οι Σπεκτάμπιλοι όσο και οι Κλαρίσσιμοι έγιναν καθαρά τιμητικοί τίτλοι καθώς δεν συμμετείχαν πια στις συνεδριάσεις της Συγκλήτου και είχαν μαζί τον πρόσθετο τίτλο Ονοράτοι (=οι έχοντες τιμητικό μόνο τίτλο συγκλητικού). Στην τάξη αυτή ανήκαν συνήθως οι σχετικά πιο χαμηλόβαθμοι αξιωματούχοι όπως οι Βικάριοι (Έξαρχοι) των επαρχιών ή οι περιφερειακοί στρατιωτικοί διοικητές (κόμητες, δούκες κ.λπ.) | |
| • | Vir Illustris ► Ιλλούστριος |
| Με τον διαχωρισμό της Συγκλήτου σε τάξεις, η ανώτερη τάξη ήταν οι Ιλλούστριοι. Στην τάξη αυτή συμπεριλαμβάνονταν η αφρόκρεμα της Βυζαντινής αριστοκρατίας, οι συγγενείς και κολλητοί του αυτοκράτορα, και όλοι οι ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι όπως οι Μάγιστροι, οι Έπαρχοι Πραιτωρίων, ο Κυαίστωρ. Εξαρχής, οι Ιλλούστριοι ήταν η μόνη τάξη συγκλητικών που ήταν υποχρεωμένοι να κατοικούν μόνιμα στην Κωνσταντινούπολη, πράγμα που οδήγησε τελικά στο να είναι οι μόνοι που συμμετείχαν στις συνεδριάσεις. Αναφορά από ιστορικές πηγές στους Ιλλούστριους έγινε για πρώτη φορά το 354 μ.Χ. Ο λόγος δημιουργίας της ανώτερης τάξης συγκλητικών ήταν ότι οι υψηλά ιστάμενοι της εποχής δεν καταδέχονταν να έχουν τον ίδιο συγκλητικό βαθμό με τους κατώτερους υπάλληλους που στην πλειοψηφία τους ήταν από τις επαρχίες. | |
| • | Vir Gloriosus & Vir Gloriosissimus ► Ενδοξότατος ή Ένδοξος |
| Την εποχή του Ιουστινιανού, πολλοί νέοι αξιωματούχοι έγιναν δεκτοί στην Σύγκλητο, όπως είχε γίνει και επί Κωνσταντίου Β’, δυο αιώνες πριν. Οι νέοι συγκλητικοί έγιναν κλαρίσσιμοι και αυτό έφερε αλυσιδωτές προαγωγές των παλαιότερων, με αποτέλεσμα να αυξηθεί κατά πολύ ο αριθμός των Ιλλούστριων. Αυτό δημιούργησε την ανάγκη να γίνει ένας νέος διαχωρισμός για να ξεχωρίσουν πάλι οι πιο υψηλά ιστάμενοι, οπότε δημιουργήθηκε μια νέα τάξη συγκλητικών, ανώτερη από τους Ιλλούστριους, οι Ενδοξότατοι. Ταυτόχρονα δημιουργήθηκε μία ακόμα τάξη κάτω από τους Ιλλούστριους και πάνω από τους Σπεκτάμπιλους οι vir magnificus ή vir magnificentissimus, ή Μεγαλοπρεπέστατοι, όπου βολεύτηκαν κάποιοι κόμητες. Η τάξη αυτή όμως δεν φαίνεται να είχε μεγάλη πέραση και γι’ αυτό δεν την παρουσιάζουμε σαν ξεχωριστή τάξη. | |
Μανώλης Παπαθανασίου, Μάρτιος 2020
|
|