Βυζαντινον Χρονικον

Ιουλιανός ο Παραβάτης(361–363)

Ο Ιουλιανός ήταν ο τελευταίος ειδωλολάτρης Ρωμαίος αυτοκράτορας. Είχε απορρίψει τον Χριστιανισμό και ήταν οπαδός του Νεοπλατωνισμού. Επιπλέον πήρε μέτρα κατά των Χριστιανών. Για το λόγο αυτό είχε προκαλέσει το μένος μεταγενέστερων χριστιανών συγγραφέων και λογίων, αρχής γενομένης από τον Ιωάννη Χρυσόστομο και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο, που του προσέδωσαν τον χαρακτηρισμό «Αποστάτης» ή «Παραβάτης».

Λέων Α’ ο Θραξ(457–474)

Το όνομα του Λέοντος πριν γίνει αυτοκράτορας ήταν Marcellus. Το 470 ο Αρνατμπούρ, γιος του πανίσχυρου Αλανού μάγιστρου Άσπαρ, υποκίνησε εξέγερση του στρατού στη Θράκη, που απέτυχε. Ο Λέων συνειδητοποίησε ότι ο Άσπαρ ήταν σοβαρή απειλή και αποφάσισε την εξόντωση του Άσπαρ και του Αρνταμπούρ που δολοφονήθηκαν στο παλάτι, το 471, από ευνούχους.
Μετά από αυτό, ο Λέων απέκτησε το παρατσούκλι «Μακέλλης», που παραπέμπει στη λατινική λέξη για τον «χασάπη» και είναι παραφθορά του αρχικού του ονόματος «Μάρκελλος».
Επιπλέον, επειδή ήταν από τη Θράκη, έμεινε στην Ιστορία σαν Λέων ο Θραξ ή Λέων ο Δαξ (εκ Δακίας).

Ζήνων(474–475 & 476–491)

Ο Ζήνων καταγόταν από την Ισαυρία, μια περιοχή γύρω από την οροσειρά του Ταύρου στη Μικρά Ασία, και το πραγματικό του όνομα ήταν Ταρασικόδισσα Τρασκαλισσαίος. Έκανε καριέρα στο στρατό και έγινε στρατηγός. Όταν ο Λέων Α’ (που έψαχνε για ερείσματα) τον έκανε γαμπρό του, του έδωσε το πιο πολιτισμένο, και ελληνοπρεπέστατο, «Ζήνων». Ο Λέων γενικά φαίνεται ότι είχε αδυναμία στα ελληνικά ονόματα. Εκτός από το δικό του, είχε διαλέξει ελληνικότατο όνομα και για την κόρη του, την Αριάδνη.
Ο Ζήνων δεν ήταν αγαπητός, επειδή δεν προερχόταν από την άρχουσα ελληνορωμαϊκή τάξη. Του είχαν δώσει το προσωνύμιο ο Βάρβαρος λόγω της καταγωγής του. Και άλλοι αυτοκράτορες μετά από αυτόν ήταν Ίσαυροι, αλλά δεν θεωρούντο πλέον βάρβαροι.

Αναστάσιος I(491–518)

Οι σύγχρονοί του τον αποκαλούσαν «Δίκορο» επειδή τα μάτια του είχαν παράταιρα χρώματα: το ένα ήταν μαύρο και το άλλο γαλάζιο.

Κώνστας Β’(641–668)

Ο Κώνστας Β’ είχε βαπτιστεί Ηράκλειος (το όνομα του παππού του) και βασίλεψε επισήμως με το όνομα Κωνσταντίνος. Το «Κώνστας» ήταν ένα μειωτικό προσωνύμιο που καθιερώθηκε στην ιστοριογραφία.

Ο Κώνστας έφερε επίσης ένα από τα πιο χαρακτηριστικά επίθετα της Βυζαντινής ονοματολογίας: Έγινε γνωστός και ως «Πωγωνάτος» λόγω της χαρακτηριστικής γενειάδας του. Δεδομένου ότι όλοι οι αυτοκράτορες μετά τον Φωκά ήταν γενειοφόροι, θα μπορούσε κανείς να υποθέσει πως η δικιά του η γενειάδα ήταν πραγματικά εντυπωσιακή. Δεν είναι όμως έτσι.
Ο λόγος που πήρε το προσωνύμιο είναι άλλος: Ο Κώνστας όταν ανέβηκε στο θρόνο ήταν 11 ετών. Για μερικά χρόνια βασίλευε όντας, κυριολεκτικά «αμούστακο παιδί». 'Οταν άρχισαν να εμφανίζονται οι πρώτες τρίχες στο πρόσωπό του, οι υπήκοοί του χαιρέτισαν το γεγονός και, με προφανώς φιλοπαίγμονα διάθεση, άρχισαν να τον αποκαλούν «πωγωνάτο».

Σημειωτέον ότι αναφερόταν σαν Κωνσταντίνος Πωγωνάτος και όχι Κώνστας Πωγωνάτος. Όλο αυτό το μπέρδεμα με τα ονόματα δημιούργησε μια δικαιολογημένη σύγχυση, και μέχρι τη δεκαετία του 1990, οι ιστορικοί πίστευαν πως ο γιος του, Κωνσταντίνος Δ’, ήταν ο «Πωγωνάτος». Σήμερα είναι εξακριβωμένο πως ο Κώνστας Β’ ήταν ο αληθινός Πωγωνάτος.

Ιουστινιανός Β’ Ρινότμητος(685–695 & 705–711)

Το επίθετο «Ρινότμητος» σημαίνει «αυτός με την κομμένη μύτη». Ο Ιουστινιανός υπέστη ακρωτηριασμό της ρινός όταν εκθρονίστηκε από τον Λεόντιο. Τότε πίστευαν πως ένας παραμορφωμένος άντρας δεν είχε δικαιώματα στο θρόνο. Όμως μετά από μια περιπετειώδη εξορία, ο Ιουστινιανός κατόρθωσε να ξαναπάρει το θρόνο και κυβέρνησε για 6 χρόνια, χωρίς μύτη. Λέγεται μάλιστα ότι φορούσε ένα χρυσό κάλυμμα στη μύτη του. Μετά από αυτό η ρινοκοπία δεν ξαναχρησιμοποιήθηκε σαν μέθοδος αποκλεισμού από την εξουσία.
Σύμφωνα με κάποιες πηγές, εκτός από τη μύτη είχαν κόψει και τη γλώσσα του Ιουστινιανού, αλλά δεν υπάρχουν καθόλου πληροφορίες για τον τρόπο που αντεπεξήλθε σ’ αυτή τη δυσκολία.

Κωνσταντίνος Ε’ ο Κοπρώνυμος(741–775)

Ο Κωνσταντίνος Ε’ είχε το χειρότερο επίθετο: «Κοπρώνυμος» που προφανώς προέρχεται από το «κόπρος».

Ο Κωνσταντίνος υπήρξε κεντρική μορφή της Εικονομαχίας, που διαίρεσε το Βυζάντιο για πολλές δεκαετίες. Για το λόγο αυτό, οι χρονικογράφοι και οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς έπνεαν τα μένεα εναντίον του. Του έδωσαν αυτό το συκοφαντικό όνομα διαδίδοντας ότι όταν τον βάφτιζαν, αφόδευσε στην κολυμβήθρα. Υποτίθεται πως το συμβάν είχε εκληφθεί σαν κακός οιωνός για επερχόμενα κακά. Το πιο πιθανό είναι ότι η ιστορία αυτή είναι επινόηση των εικονολατρών, που, ως γνωστόν, επικράτησαν στο τέλος.

Κωνσταντίνος ΣΤ’ ο Τυφλός(780–797)

Ο Κωνσταντίνος ΣΤ’ είχε την προσωνυμία «ο Τυφλός» επειδή τον τύφλωσαν μετά την εκθρόνισή του.
Αυτό δεν ήταν και τόσο ασυνήθιστο. Πέντε Βυζαντινοί αυτοκράτορες τυφλώθηκαν από αντιπάλους και σφετεριστές. Ένας από αυτούς μάλιστα (Ο Ισαάκιος Άγγελος) επανήλθε στην εξουσία όντας τυφλός.

Δύο στοιχεία πρέπει να έκαναν την περίπτωση του Κωνσταντίνου ΣΤ’ ξεχωριστή και χάρισαν σ’ αυτόν ειδικά τον τίτλο του Τυφλού: Πρώτον, ήταν ο πρώτος αυτοκράτορας που τυφλώθηκε και, δεύτερον, τυφλώθηκε κατά διαταγή της μητέρας του, Ειρήνης...

Νικηφόρος Α’ Λογοθέτης(802–811)

Ο Νικηφόρος είχε τα επίθετα «Λογοθέτης» ή «Γενικός». Η αιτία γι’ αυτό ήταν ότι πριν γίνει αυτοκράτορας, επί βασιλείας της Ειρήνης της Αθηναίας, είχε το ανώτατο αξίωμα του Λογοθέτη του Γενικού. Τη Μεσοβυζαντινή εποχή, το συγκεκριμένο οφίκιο είχε την ευθύνη της οικονομικής διαχείρισης του κράτους, ενώ σε κάποιες περιόδους είχε και πρωθυπουργικού τύπου καθήκοντα.

Μιχαήλ Β’ ο Τραυλός(820–829)

Ο Μιχαήλ είχε το παρατσούκλι «Τραυλός» ή «Ψελλός» (που σημαίνει επίσης τραυλός). Παρά το παρατσούκλι του, ο Μιχαήλ Β’ μάλλον δεν τραύλιζε. Πιστεύεται ότι απλώς δεν μιλούσε καλά Ελληνικά. Μιλούσε με πολύ βαριά προφορά και με αγωνιώδη προσπάθεια να βρει τις σωστές λέξεις. Είχε γεννηθεί στο Αμόριον της Φρυγίας και τον κορόιδευαν επαρχιώτη και αμόρφωτο, αλλά ήταν ικανότατος ηγέτης.

Μιχαήλ Γ’ ο Μέθυσος(842–867)

Ο Μιχαήλ Γ’ είχε το άκρως υποτιμητικό επίθετο ο «Μέθυσος». Τον είχαν περιγράψει σαν αμαρτωλό, βάναυσο, βίαιο, φιλήδονο και –βεβαίως– μέθυσο. Η σύγχρονη ιστορική έρευνα τον έχει αποκαταστήσει σε μεγάλο βαθμό, αποδεικνύοντας τον πολύ σημαντικό ρόλο που έπαιξε η βασιλεία του στην αναγέννηση του Βυζαντίου κατά τον 9ο αιώνα.

Ενδεχομένως ο Μιχαήλ ήταν πράγματι φιλήδονος (ελάχιστοι αυτοκράτορες δεν ήταν) αλλά κατά πάσα πιθανότητα οι ιστορικοί της Μακεδονικής δυναστείας, που επακολούθησε, υπερέβαλαν αναζητώντας δικαιολογίες για το φόνο του Μιχαήλ από τον Βασίλειο Α’, τον γενάρχη της λαμπρής Μακεδονικής δυναστείας. Πάντως το «Μέθυσος» έμεινε.

Αλέξανδρος(912–913)

Ο Αλέξανδρος ήταν εντελώς ακατάλληλος για τον αυτοκρατορικό θρόνο και είναι ευτύχημα που έμεινε σ’ αυτόν μόνο 13 μήνες. Δεν ασχολιόταν ιδιαίτερα με τις κρατικές υποθέσεις ούτε στα 33 χρόνια που ήταν συμβασιλέας ούτε όταν έγινε μονοκράτορας. Το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν τα γλέντια και οι ερωτικές περιπέτειες, και γι’ αυτό μερικές φορές αναφέρεται σαν «Αλέξανδρος ο Ερωτόληπτος».
Επίσης αναφέρεται και σαν «Αλέξανδρος ο Γ’» συνυπολογίζοντας και τους βασιλείς της αρχαίας Μακεδονίας (ας μην ξεχνάμε πως ο Αλέξανδρος ήταν γόνος της Μακεδονικής δυναστείας).
Κανένας από αυτούς τους προσδιορισμούς δεν χρησιμοποιείται στη σύγχρονη ιστοριογραφία. Είναι κρίμα που ένας ηγεμόνας με τόσο ένδοξο όνομα πέρασε απαρατήρητος. Ο πολύς ο κόσμος αγνοεί σήμερα ότι υπήρξε Βυζαντινός αυτοκράτορας ονόματι «Αλέξανδρος».

Κωνσταντίνος Ζ’ Πορφυρογέννητος(913-959)

Το επίθετο του Κωνσταντίνου Ζ’, «Πορφυρογέννητος», παραπέμπει στην αίθουσα του παλατιού, την ενδεδυμένη με πορφύρα, όπου ερχόταν στον κόσμο τα νόμιμα τέκνα των εν ενεργεία αυτοκρατόρων.

Ο Κωνσταντίνος είχε γεννηθεί σε αυτό τον χώρο, παρόλο που η μητέρα του Ζωή δεν ήταν παντρεμένη με τον πατέρα του Λέοντα Στ’ όταν γεννήθηκε. Φαίνεται ότι υιοθέτησε το επίθετο για να δώσει έμφαση στα νόμιμα δικαιώματά του στο θρόνο (ενώ τυπικά δεν ήταν εντελώς πορφυρογέννητος). Γενικά οι Πορφυρογέννητοι γιοι είχαν προτεραιότητα έναντι των άλλων που είχαν γεννηθεί πριν ο πατέρας τους γίνει βασιλεύς.

Μεταγενέστεροι αυτοκράτορες έφεραν επίσης τον χαρακτηρισμό «Πορφυρογέννητος» (Ρωμανός Β’, Ζωή κ.λπ.) αλλά στην ιστοριογραφία, το επίθετο χαρακτηρίζει πρωτίστως τον Κωνσταντίνο Ζ’.

Νικηφόρος Β’ Φωκάς(963-969)

"Nomen ist omen". Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν από τους πιο νικηφόρους στρατηγούς του Βυζαντίου και φαίνεται πως δικαίωσε πλήρως το όνομά του.
Οι σύγχρονοί του Βυζαντινοί τον αποκαλούσαν Καλλίνικο που παραπέμπει και αυτό σε νίκες. Οι Άραβες που είχαν υποστεί τις χειρότερες μέχρι τότε ήττες τους από αυτόν, τον έλεγαν Νικφούρ και Σφύρα . Οι χριστιανοί θαυμαστές του τον αποκαλούσαν επίσης «ο Λευκός θάνατος των Σαρακηνών». Μια ακόμη προσωνυμία του ήταν «Καλόγερος- Αυτοκράτωρ» λόγω του ασκητικού του βίου και ίσως λόγω της σχέσης του με το Άγιο Όρος.

Μιχαήλ Ε’ ο Καλαφάτης(1041-1042)

Ο πατέρας του Μιχαήλ Ε’ ήταν στα νιάτα του καλαφάτης πλοίων, που, με την υποστήριξη του αδελφού του και πανίσχυρου ευνούχου, Ιωάννη του Ορφανοτρόφου, είχε φτάσει να γίνει ναύαρχος του Βυζαντινού στόλου.

Όταν ο Μιχαήλ προσπάθησε να εκτοπίσει τη δημοφιλή αυτοκράτειρα -και θετή μητέρα του- Ζωή, ο λαός της Πόλης εξεγέρθηκε και θυμήθηκε την ταπεινή καταγωγή του σφετεριστή. Το σύνθημα τους ήταν «Ημείς σταυροπάτην και καλαφάτην Βασιλέα ού θέλομεν, αλλά την αρχέγονον και ημετέραν μητέρα Ζωή». Μετά από αυτό το επεισόδιο, ο αγνώμων Μιχαήλ καθαιρέθηκε, τυφλώθηκε, ευνουχίσθηκε και απέκτησε ένα διαχρονικό παρατσούκλι.

Κωνσταντίνος Θ’ ο Μονομάχος(1042-1055)

Το επίθετο του Κωνσταντίνου Θ’, «Μονομάχος», δεν ήταν παρατσούκλι. Ήταν το επώνυμό του πριν γίνει βασιλιάς. Είναι άγνωστο αν κάποιος πρόγονός του υπήρξε μονομάχος.

Το ίδιο επίθετο έφερε και ο Ρώσος Τσάρος Βλαδίμηρος Β’ ο Μονομάχος, ο οποίος ήταν εγγονός του, γιος της κόρης του Αναστασίας από την πρώτη του γυναίκα, τη Σκλήραινα (που ήταν θεία της ερωμένης του).

Μιχαήλ Ζ’ Δούκας(1067-1068 & 1071-1078)

Ο Μιχαήλ Ζ’ Δούκας, ο ανίκανος διάδοχος του Ρωμανού Διογένη, είχε το παρατσούκλι «Παραπινάκης» ή «Παραπινάκιος». Επί των ημερών είχε καταρρεύσει η οικονομία και αναγκάσθηκε να υποτιμήσει το νόμισμα. Σαν να μην έφτανε αυτό, διέθετε το σιτάρι στο λαό αντί ενός μεδίμνου, αλλά και αυτό λειψό «παρά πινάκιο», εξ ου και το προσωνύμιο «Παραπινάκης».

Ιωάννης Β’ Κομνηνός(1118-1143)

Ο Λατίνος ιστορικός Γουλιέλμος της Τύρου περιέγραψε τον Ιωάννη Β’ Κομνηνό ως εξής: κοντός και ασυνήθιστα άσχημος, με μαλλιά, μάτια και δέρμα τόσο μαύρα που τον έλεγαν «Μαυριτανό».

Εν τούτοις ο Ιωάννης είχε το παρωνύμιο Καλοϊωάννης (ή Καλογιάννης). «Καλός» εκείνη την εποχή ακόμα σήμαινε «ωραίος». Δεν αποκλείεται το επίθετο να οφείλεται στην καλοσύνη του, αλλά το πιο πιθανό είναι να πρόκειται για ευφημισμό, με περιπαικτική διάθεση για την εξωτερική εμφάνιση του αυτοκράτορος.

Δεν πρέπει πάντως να παραβλέψουμε την πιθανότητα η περιγραφή του Γουλιέλμου να ήταν fake news δεδομένης της αντιπάθειας που είχαν οι Λατίνοι για τους Βυζαντινούς, ειδικά τότε, την εποχή των Σταυροφοριών.

Ισαάκιος Β’ Άγγελος(1185-1195 & 1203-1204)

O Ισαάκιος Β’ Άγγελος είχε εκθρονιστεί και τυφλωθεί από τον αδελφό του Αλέξιο Γ’. Η Δ΄ Σταυροφορία, η οποία κατέληξε στην άλωση του 1204 από τους Φράγκους, είχε οργανωθεί με το πρόσχημα της αποκατάστασης αυτής της αδικίας. Εξαιτίας του ρόλου του Ισαακίου σε αυτήν την ολέθρια ιστορία, το Χρονικόν του Μορέως, αναφέρεται σ΄ αυτόν εφτά φορές αποκαλώντας τον Σάκη. Π.χ. στον στίχο 451: Ενταύθα γαρ ο βασιλεύς κυρ Σάκης ο Βατάτσης...

Δεν είναι εξακριβωμένο αν οι σύγχρονοί του αποκαλούσαν τον αυτοκράτορα με αυτό το χαϊδευτικό, το οποίο εξ όσων γνωρίζουμε δεν αναφέρεται από κάποια άλλη ιστορική πηγή. Ενδεχομένως το προσωνύμιο να μην ήταν διαδεδομένο και το Χρονικόν απλά να το χρησιμοποιεί για να μειώσει το Ισαάκιο. Σε κάθε περίπτωση, το Αυτοκράτωρ «Σάκης» και «κυρ–Σάκης» έχει γούστο.

Αλέξιος Γ’ Άγγελος(1195-1203)

Ο Αλέξιος Γ’ Άγγελος υπήρξε από τους χειρότερους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες. Ανέβηκε στο θρόνο αφού εκθρόνισε και τύφλωσε τον αδελφό του Ισαάκιο Άγγελο που τον είχε ευεργετήσει. Ως αυτοκράτωρ ο Αλέξιος υιοθέτησε το όνομα Αλέξιος Κομνηνός, προφανώς σε μια προσπάθεια να ισχυριστεί ότι δήθεν προερχόταν από την έξοχη δυναστεία των Κομνηνών και ίσως θέλοντας να κάνει το λαό να ξεχάσει ότι ήταν συγγενής του αυτοκράτορα που αδίκησε και τύφλωσε.

Αλέξιος Ε’ Δούκας Μούρτζουφλος(1204)

Ο Αλέξιος Ε’ Δούκας έμεινε στην ιστορία με το περίεργο προσωνύμιο «Μούρτζουφλος».
Είναι βέβαιο ότι δεν πρόκειται για οικογενειακό επώνυμο, αλλά δεν είναι γνωστό για ποιον λόγο ακριβώς τον έλεγαν έτσι. Ίσως ο Αλέξιος να ήταν μονίμως σκυθρωπός και κακόκεφος. Ήταν όμως δημοφιλής και επιτήδειος, κάτι δύσκολο για κάποιον που είναι μουτρωμένος και μουρτζούφλης.
Εικάζεται ότι η επωνυμία του μάλλον οφείλεται στα σμιχτά του φρύδια.

Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος(1449-1453)

Ο τελευταίος Βυζαντινός αυτοκράτορας μερικές φορές αναφέρεται σαν Κωνσταντίνος Δραγάσης. Το επίθετο αυτό είναι η ελληνική απόδοση του "Dragas" (από το ελληνικό «Δρακάκης»), το οικογενειακό όνομα της μητέρας του που ήταν από τη Σερβία. Ο Κωνσταντίνος χρησιμοποιούσε αυτό το επώνυμο πριν γίνει αυτοκράτορας.